W ciągu ostatnich lat wzrasta liczba małych pacjentów odwiedzających poradnie logopedyczne oraz poradnie psychologiczno-pedagogiczne. Wydaje się, że rodzice częściej zwracają uwagę na rozwój mowy swoich dzieci i wszelkie odchylenia od uzusu przyjętego w powszechnej komunikacji. Niestety równocześnie obserwuje się również wzrost dystraktorów rozwojowych – dzieci zbyt często sięgają po przymioty współczesnego świata, tj. tablety, komputery i telefony, niwelując rolę komunikacji werbalno-gestowej (rozmowa z opiekunem), co wpływa na opóźnienie kształtowania się kompetencji nominacyjnych i zubożenie zdolności percepcyjnych mowy. Rozwój mowy dziecka należy bacznie obserwować już od urodzenia. Każdorazowe odstępstwo w nabywaniu poszczególnych kompetencji w zakresie rozumienia i nadawania mowy powinno być dla opiekuna powodem interwencji (własnej bądź specjalistycznej).
Rozwój mowy dziecka w pierwszym roku życia
Pierwszy rok życia to okres intensywnego wzrostu aktywności oralnej (kształtowanej poprzez prawidłowe wzorce żywieniowe, wzorcową technikę podaży płynów i pokarmów stałych, zapewnianie właściwego podłoża do treningu gryzienia, odgryzania i żucia) oraz werbalnej (warunkowanej zdrowotnie i społecznie).
Rozwój mowy i komunikacji w pierwszym kwartale życia
Noworodek na niekorzystne bodźce w otoczeniu reaguje najczęściej krzykiem lub płaczem. Pod wpływem reakcji matki uspokaja się i wycisza głośną wokalizę (jest to tzw. okres sygnałów). W pierwszym kwartale życia dominantę rozwoju mowy stanowią wokalizacje samogłoskowe („a”, „e”) oraz dźwięki frykatywne (mlaski, pomruki, dźwięki przypominające „ehe”, „he”). Drugi i trzeci miesiąc życia to prezentacja aktywności tylnojęzykowej i gardłowej wyrażona np. zbitkami „e-eche”, „ek-che”, „e-rrhe” oraz łańcuchem „hrrrr” (to początek tzw. okresu głużenia). Pod koniec pierwszego kwartału pojawia się uśmiech społeczny jako forma komunikacji niewerbalnej.
Rozwój mowy i komunikacji w drugim kwartale życia
Pod koniec drugiego kwartału w ekspresji werbalnej malucha powinny pojawić się dodatkowo głoski dwuwargowe [b, m] realizowane w ciągach sylab reduplikowanych (to wejście w tzw. okres gaworzenia). Dziecko żywiej reaguje na bodźce otoczenia i dąży do utrzymania kontaktu wzrokowego, śmiejąc się głośno i zmieniając ekspresję mimiczną na twarzy. Należy zwrócić uwagę, iż głużą wszystkie niemowlęta, natomiast gaworzenie jest etapem występującym u dzieci słyszących.
Rozwój mowy i komunikacji w trzecim kwartale życia
Trzeci kwartał to doskonalenie funkcji ekspresyjnych z intensyfikacją gaworzenia o znacznym nasyceniu zmiennych modulacji głosowych. Około dziewiątego miesiąca życia pojawia się tendencja do skracania ciągów sylabowych („ta-ta” zamiast reduplikacji „ta-ta-ta-ta”). Między dziesiątym a dwunastym miesiącem życia niemowlęta są w stanie spełniać proste polecenia (np. wykonać gesty„pa pa”, „kosi kosi”), reagować na zmienny ton głosu opiekuna (zakazy) i odwracać głowę w kierunku znanych im przedmiotów lub postaci. W tym czasie również intensywnie rozwijają się funkcje dialogowe (przekomarzanie słowne i „dialogi” z domownikami, zaczepki wokaliczne) oraz funkcje naśladowcze – dziecko obserwuje proste czynności, by potem próbować je naśladować (np. chowanie misia, uderzanie w bębenek). Roczne dziecko potwierdza gestem wskazywania palcem, iż rozumie proste polecenia (zabawy typu „pokaż, gdzie lala”), potrafi dmuchać celowo (na gorącą zupkę, piórko lub świeczkę), a także naśladować proste zabawy z zakresu praksji oralnej i kinestezji artykulacyjnej (np. kląskanie, posyłanie całusa, wyciąganie języka na zewnątrz jamy ustnej). Wtedy również rozwija się dialogowość w czynnościach naprzemiennych – w zabawach typu „masz-daj”.
Rozwój mowy dziecka po ukończeniu pierwszego roku życia
Po ukończeniu pierwszego roku życia rozpoczyna się okres wyrazu, w którym gwałtownie poszerza się zasób słownictwa dziecka. Najczęstszymi leksemami są słowa prymarne („mama”, „tata”), wyrażenia dźwiękonaśladowcze (tzw. onomatopeje, np. „hau hau”), wykrzyknienia („nu nu!”) oraz słówka szczątkowe (auto = „to”, buty = „bu”). Do 18. miesiąca życia dziecko powinno mówić już około 50-100 słów. Cechą charakterystyczną dla końca tego etapu rozwoju mowy jest występowanie mowy autonomicznej (nazywanej przez rodziców „mową kosmitów”), kiedy dziecko intensywnie produkuje sylaby i wokalizacje, które nie są zrozumiałe dla otoczenia.
Rozwój mowy dziecka po drugim roku życia
Od około 24. miesiąca rozpoczyna się okres tworzenia zdań. Zasób słownictwa dziecka gwałtownie się poszerza do kilkuset leksemów, co ma wpływ często na pojawienie się tzw. fizjologicznej niepłynności mówienia (ustępującej w przeciągu kilku miesięcy). W tym czasie maluch powinien również bardziej świadomie i celowo posługiwać się narządami mownymi – na polecenie opiekuna kierować czubek języka na górną wargę lub na wałek dziąsłowy za górnymi zębami, zrobić „dzióbek” z ust, kląskać językiem. Wysoka sprawność motoryki artykulacyjnej będzie miała wpływ na prawidłowy rozwój artykulacji. Trzylatek powinien wymawiać czysto głoski tylnojęzykowe [k, g, h], wargowo-zębowe [f, w] oraz pionizacyjną głoskę [l] (głosek [r, l] nie może zastępować głoską [j]).
Rozwój mowy po ukończeniu trzeciego roku życia
Po ukończeniu trzeciego roku życia rozpoczyna się okres tzw. swoistej mowy dziecięcej. W tym czasie rozwija się intensywnie zasób leksykalny oraz doskonalą kompetencje gramatyczne. Wymowa dziecka jest już wówczas zrozumiałą nie tylko dla najbliższego otoczenia. Czterolatek powinien prawidłowo realizować głoski syczące [s, z, c, dz], a pięciolatek – szumiące [sz, ż, cz, dż]. Należy pamiętać, iż wsuwanie języka między zęby podczas mówienia jest wadą, z którą należy zwrócić się do logopedy niezależnie od wytycznych metrykalnych. Do ukończenia szóstego roku życia powinna także pojawić się głoska [r]. Przyjmuje się, że siódmy rok życia to finał kształtowania się podstaw artykulacyjnych polskiego systemu językowego.
Pamiętajmy
Każde dziecko rozwija się we właściwym mu tempie, jednakże półroczne opóźnienie względem przyjętej periodyzacji rozwoju mowy powinno być dla opiekuna symptomem niepokojącym i wymagającym wczesnej interwencji specjalistycznej. Łatwiej zapobiegać niż leczyć, dlatego zachęca się rodziców do kreatywnej zabawy z maluchami, a w jej toku – obserwacji poczynań rozwojowych dzieci.
Centrum Medyczne Dr Smółka oferuje usługi logopedyczne, neurologopedyczne i oraz surdopedagogiczne w ramach Niepublicznej Specjalistycznej Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej GENIUS LOCI.
